اشاره

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، هرساله محصولات جدید و کارآمدی را تقدیم جامعه علمی و فرهنگی می‌کند و برخی از تولیدت خویش را نیز روزآمدسازی می‌کند. در این نوشتار، طیّ دو بخش، به معرّفی نرم‌افزارهای تولیدی نور و نیز نرم‌افزارهایی که با مشارکت این مرکز سامان یافته است، می‌پردازیم. امید که مورد استفاده خوانندگان عزیز قرار گیرد.

اشاره

در این مقاله، به معرّفی نرم‌افزار جامع تفاسیر نور نسخه چهارم پرداخته شده است. این محصول که در اسفندماه 1402 رونمایی شد، از سری محصولات قرآنی مرکز نور در بستر دسکتاپ و ویندوز است. نسخه سوم این برنامه، در سال 1392 ارائه شده بود. فاصله ده‌ساله این نسخه با نسخه قبلی، به جهت تولید نرم‌افزارهای: «دانشنامه علوم قرآن»، «دانشنامه تفسیر صافی» و «دانشنامه تفسیر طبری» در گروه قرآن و نیز رویکرد مرکز در ارائه محتواهای خود در دیگر بسترها می‌باشد. تولید «پایگاه جامع قرآن» در بستر وب و نیز تولید نرم‌افزار همراه «قرآن نور» در بستر اندروید، از جمله این برنامه‌هاست.

معرّفی قابلیت‌ها و امکانات مفید برنامه، از جمله: کتابخانه، دانشنامه قرآن (قرآن، ترجمه، تفسیر، حدیث، آیات مرتبط، واژگان، اعراب)، قرائت، واژه‌نامه، معجم صرفی و... ، از اهداف این مقاله می‌باشد.

اشاره

«تا همه ظرفیت اندیشه خلّاق آدمی به کار نیفتد، امید کشف معارف الهی و ژرفای آموزش‌های اهل‌بیت(ع) برآورده نخواهد شد. ابزار فنّی و دانش جدید، کمک خوبی در این راه شمرده می‌شوند. شما جوانان فاضل و کارآمد، از اینکه خواسته و توانسته‌اید با استخدام کامپیوتر در این راه گامی بردارید، خداوند تعالی را سپاس‌ گزارید و در ادامه راه، فقط رضای او را مقصود قرار دهید و برای گشوده شدن سرچشمه‌های دانش و معرفت، از او مدد بخواهید. امید است کار متواضع شما، با قبول الهی رفعت یافت و در این سرآغاز، فرجامی رضایت‌بخش و شفابخش داشته باشد.»

فراز فوق، سخن ماندگاری است که رهبر معظم انقلاب اسلامی در اوایل شکل‌گیری و تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، آن را در بازدید از دستاوردهای نور مرقوم نمود. امید است که این بیان نورانی، همواره چراغ راهِ این مرکز افتخارآفرین قرار گیرد و بیش از پیش، محصولات ارزنده و تولیدات کاربردی و مفیدی را تقدیم جامعه اسلامی و علاقه‌مندان معارف الهی نماید.

از جمله این تولیدات نرم‌افزاری، نسخه جدید جامع تفاسیر نور است که در اواخر سال گذشته با حضور بزرگان، اساتید، قرآن‌پژوهان و علاقه‌مندان به قرآن کریم، در سالن اجتماعات مرکز نور رونمایی شد. در این مراسم، حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر اکبر راشدی‌نیا معاون محترم پژوهشی، حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی رئیس مرکز نور و آیت‌الله محمدی گلپایگانی رئیس دفتر مقام معظم رهبری سخنرانی نمودند.

در ادامه، سخنان این عزیزان را جهت استفاده خوانندگان گرامی، ارائه می‌نماییم.

اشاره

نرم‌افزار «جامع اصول فقه - نسخه 3» مشتمل بر کتاب‌ها و رساله‌های ارزشمندی در موضوع اصول فقه است. در این نوشتار، فهرست کلّی شماری از این منابع را عرضه نموده‌ایم. در این کتابخانه دیجیتال، متن 1105 عنوان کتاب و رساله در 1754 جلد از آثار مرتبط با دانش «اصول فقه» ارائه شده است.

دسته‌بندی همه منابع موجود در برنامه بر اساس: مذهب، موضوع (اصول فقه، اصول مقارن، فرهنگ اصطلاحات و دائرة المعارف‌ها، کلّیات و تاریخ علم اصول، شرح و تعلیقه، ترجمه، قواعد و...)، کتب مرتبط، پدیدآورنده و زبان، شیوه استفاده از محتوای علمی این نرم‌افزار را برای کاربران و محقّقان اصولی آسان نموده و به شکل چشمگیری، ارتقاء بخشیده است.

گفتنی است که در بخش «درختواره»، محتوای 15 عنوان کتاب بر اساس نمودار درختواره اصول فقه، تحلیل و دسته‌بندی شده که شامل: 2583 شاخه، 155469 نمایه یا مکمل و 11274 کلیدواژه می‌باشد.

اشاره

بیست‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب بغداد، از 26 شهریور سال جاری لغایت 5 مهرماه، در محلّ نمایشگاه‌های دائمی بغداد برگزار شد. در این نمایشگاه، ناشرانی از کشور عراق و کشورهای عربی، مانند: مصر، لبنان و اردن شرکت کردند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) نیز با همکاری و میزبانی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، در این نمایشگاه حضوری فعّال داشت. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در این نمایشگاه محصولات علمی و پژوهشی دیجیتالی خویش، اعمّ از نرم‌افزارهای رومیزی، پایگاه‌های اینترنتی و برنامه‌های موبایلی را عرضه نمود که با استقبال خوب قشرهای مختلف مردم عراق، به‌ویژه دانشگاهیان و حوزویان روبه‌رو شد. گفتنی است، این دومین حضور متوالی مرکز نور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب بغداد به شمار می‌رود.

فصلنامه ره‌آورد نور، در این راستا با آقای غلامرضا رحمانی، مدیر کلّ حراست مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که در این نمایشگاه حضور داشته، گفت‌وگویی انجام داده است تا خوانندگان محترم از کیفیت برگزاری این نمایشگاه و استقبال مردم از محصولات تولیدی نور آگاه شوند.

پیشینه

ظهور پدیده ماشین‌های پردازشگر و رایانه در دهه 1360 هجری شمسی، بارقه به‌کارگیری این ابزار در پردازش علوم حوزوی و داده‌کاوی در دانش‌های حدیث و رجال را میان برخی طلّاب جوان و خوش‌فکر حوزه علمیه قم ایجاد کرد. این اندیشه، با همراهی بعضی مهندسان برنامه‌نویس رایانه از دانشگاه مواجه شد و حمایت جمعی از مراجع معظّم، راه را برای شکوفایی این تفکّر هموار ساخت. این گروه از طلّاب و مهندسان، با تلاش و پشت‌کار سخت، با فراهم کردن چند دستگاه رایانه خانگی که نسل اوّل رایانه‌ها به شمار می‌آمد و بیشتر کاربرد سرگرمی داشت، نخستین‌گام را برای سپردن داده‌های رجالی و حدیثی به حافظه‌های اندک این رایانه‌ها برداشتند؛ امّا پیاده‌سازی این ایده‌ها، هزینه‌های سنگین مالی و منابع انسانی و پشتیبانی‌های سخت‌افزاری پیشرفته‌ای را که فراتر از منابع محدود حوزوی و طلبگی بود، می‌طلبید. ازاین‌رو، پس از ظهور اوّلین دستاورد این حرکت فنّاورانه، یعنی تولید برنامه نرم‌افزاری «معجم الفاظ کتب اربعه» و برخی از منابع رجالی و چند جلد از مجموعه روایی «بحار الأنوار» و ارائه به محضر علما و مراجع معظّم حوزه، به‌سرعت این ابتکار و نوآوری در حوزه دین، مورد تأیید و پشتیبانی حوزه علمیه قم قرار گرفت و امر تأسیس و نهادینه‌سازی مرکز تحقیقات کامپیوتر علوم اسلامی را سرعت بخشید.

اشاره

با توجّه به برگزاری آیین رونمایی نرم‌افزار «جامع اصول فقه - نسخه3» در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و انعکاس آن در این شماره از فصلنامه ره‌آورد نور، ضروری می‌نمود تا نوشتاری را به معرّفی تفصیلی این محصول اختصاص دهیم. ازاین‌رو، نگارنده با استفاده از بخش «درباره برنامه» این نرم‌افزار، متن حاضر را تنظیم و تدوین نموده است که امید است مورد استفاده علاقه‌مندان و پژوهشگران اصول فقه قرار گیرد.

مقاله پیش رو، مشتمل است بر پیشینه و اهمّیّت دانش اصول فقه و معرّفی محتوای علمی و قابلیت‌های تحقیقاتی نسخه سوم نرم‌افزار «جامع اصول فقه».

اشاره

در آبان‌ماه سال 1402 شمسی، آیین رونمایی از نرم‌افزار «کتابخانه و درختواره جامع اصول فقه ـ نسخه3» با حضور شخصیت‌های علمی، اساتید حوزه علمیه و محقّقان علوم اسلامی، مسئولان برخی از نهادها و مؤسّسات دینی و پژوهشی، دست‌اندرکاران و متولیان امر تولید این نرم‌افزار و نیز با سخنرانی مهمان ویژه این جلسه، آیت‌الله صادق آملی لاریجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار شد.

در این مراسم، شخصیت‌ها، بزرگان و فرهیختگان برجسته‌ای همچون: حجّت‌الاسلام والمسلمین سید علی قاضی عسکر رئیس مؤسّسه علمی - فرهنگی دارالحدیث و تولیت حرم مقدّس حضرت عبدالعظیم حسنی، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید علی‌اکبر حسینی‌نژاد رئیس مجمع نمایندگان طلّاب حوزه علمیه، حجّت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید شهریاری دبیرکلّ مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، آقای سید محمد آقامیری استاندار محترم قم، حجّت‌الاسلام والمسلمین مهدی رستم‌نژاد معاون آموزش حوزه‌های علمیه، دکتر بهروز مینایی عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و دیگر مسئولان، اساتید علم فقه و اصول و پژوهشگران علوم و معارف اسلامی حضور داشتند.

درآمد

علم اَنساب، از شاخص‌ترین شعبه‌های تاریخ‌نگاری در میان مسلمانان بوده است. گرچه دین مبین اسلام هرگونه تفاخر و تکاثر بی‌مبنا را نفی نموده و از پرداختن به آنها نهی کرده (1)، اما مسلمانان را از دانش اَنساب و حفظ آن منع نـنموده اسـت؛ توجّه ویـژه اسلام به خانواده و تأکید بر حفظ مرتبت و شأن آن، قانون ارث و فروع آن، ضرورت شناخت نَسَب را بیشتر کرد. نظام ازدواج، ممنوعیت ازدواج با محارم، تشریع خمس و موارد مصرف آن، منع خاندان پیـامبر (ص) از مـصرف صـدقات واجب، دوسـتی و ولایـت اهـل‌بیت پیامبر (ص) و احترام به ذُرّیه ایشان و بسیاری دیگر از مسائل، وابسته به دانش نَسَب می‌باشد. (2)

در طول تاریخ اسلام، علماء، اندیشمندان و بزرگان دین با قبول منصب «نقابت» و یا با تدوین و تألیف کتاب‌های اَنساب، در حفظ و حراست از نَسَبِ نیاکان پیامبر و ذرّیه‌اش همّت گماشته و آن را برای امت اسلامی به یادگار گذاشته‌اند. ازاین‌رو، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با توجّه به نبودِ وجود نرم‌افزاری مشابه در مورد این شاخه پُراهمیت و کاربردی تاریخ‌نگاری مسلمانان و ترویج علوم اسلامی و خدمت‌رسانی به پژوهشگران در این شاخه از دانش، تصمیم به تولید نرم‌افزاری در این موضوع با قابلیت‌های پژوهشی با محوریت ذرّیه نبی مکرم اسلام (ص) گرفت.

معرّفی اَنساب الطالبیین (اولاد حضرت أبوطالب (ع)) با استخراج نسب ذرّیه پیامبر اکرم (ص) از کتاب‌های مربوط و نمایش آن به صورت درختی (شجره‌نامه)، اتّصال درختواره به متون و هماهنگ‌سازی اعلام آن، به اضافه قابلیت‌های پژوهشی، از اهداف این طرح می‌باشد.

چکیده

این پژوهش، به منظور بررسی جایگاه حضرت حمزه (ع) در فضای دیجیتال با تکیه بر تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور انجام شده است. برای دستیابی به این هدف، پایگاه‌های اینترنتی و نرم‌افزارهای تولیدشده مرتبط با موضوع، مورد بررسی قرار گرفته است. تعداد و مشخّصات مقالات در پایگاه‌ها و مقایسه آماری آنها با یکدیگر و فراوانی و دسته‌بندی اطّلاعات مربوط به موضوع مقاله در نرم‌افزارها و مقایسه فراوانی نتایج بین آنها و بررسی برخی از شبهات مربوط به حضرت حمزه (ع) در منابع، در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. در بین تولیدات بررسی‌شده مرکز نور، نرم‌افزارهای سیره معصومان (ع) و نورالسیره 2 به لحاظ دسته‌بندی و گونه‌شناسی اطّلاعات، در جایگاه بالاتر قرار گرفته است. بدیهی است، موضوع انتخابی، یک نمونه و مطالعه موردی است و نوشتار پیشِ رو، در واقع، شیوه شخصیت‌شناسی تاریخی در تولیدات نور را ارائه می‌کند.